„Rocznik Historii Sztuki", tom XXII
Wydawnictwo „Neriton", 1996

IRENA KOSSOWSKA

„CAPRICHOS" FRANCISCO GOYI.
NOWA FORMA CYKLU W GRAFICE

W twórczości Francisco Goyi zdumiewa duża liczba dzieł seryjnych i cyklicznych. Wyraźna preferencja
dla tego typu obrazowania we wszystkich stosowanych mediach, malarskim, graficznym i rysunkowym, świadczy
o tym, że artysta odnalazł w nim także możliwości przekazywania idei i emocji, jakich nie dawał mu pojedyn-
czy obraz.

Seryjna forma ekspresji mieściła się w ramach tej tradycji artystycznej, w której ukształtowała się
osobowość twórcza Goyi, z której - na drodze przekształcania obowiązujących norm estetycznych i kon-
wencjonalnego repertuaru tematów - wyrosła jego artystyczna indywidualność. Jego koncepcja seryjności
wywodziła się z sięgającej XV w. tendencji do tworzenia serii graficznych na zasadzie łączenia w zespoły
prac o wspólnym temacie. Charakter luźnych zestawień, miały serie prezentujące portrety ludzi o szczegól-
nym statusie społecznym lub religijnym; władców, członków arystokratycznych rodów, imaginacyjne wize-
runki świętych i filozofów, rozmaite typy fizjonomiczne bądź etnograficzne (seria nosicieli sztandarów
Hendrika Goltziusa i apostołów Jacquesa Callota, wizerunki mędrców Jusepe de Ribery i orientalnych typów
Stefano delia Belli). Do tej kategorii należały również „katalogi" strojów regionalnych i reprezentan-
tów różnych grup społecznych. Stanowiły one przeciwstawny biegun w stosunku do ciągów obrazo-
wych o sfabularyzowanej strukturze narracyjnej, w której jedno ogniwo logicznie kontynuuje lub implikuje
sąsiednie na mocy chronologii lub przyczynowości. Rozwijające się w czasie wątki przedstawiały żywoty
świętych, dzieje postaci historycznych bądź fikcyjnych (żywoty syna marnotrawnego i Marii Panny Jacquesa
Callota).

Szczególnie istotny dla genezy cyklicznego obrazowania Goyi był typ serii ukazującej szereg warian-
tów jednego motywu tematycznego. Uporczywie powtarzany w rozmaitych ujęciach kompozycyjnych mo-
tyw odnosił się najczęściej do specyficznej kategorii ludzi: żebraków, aktorów commedia dell'arte lub żoł-
nierzy. Zasadniczym wyróżnikiem tych serii nie był jednak zakres tematyczny, lecz wyraziste akcentowanie
pomysłowości twórcy w wynajdywaniu wciąż nowych, zaskakujących widza rozwiązań plastycznych. Okre-
ślano je mianem capricci. Pojęcie „kaprysu" zostało wyartykułowane na gruncie literatury i sztuk plastycz-
nych na początku XVII w. we Włoszech. Stosowano je do wypowiedzi artystycznych, które cechowała
szczególna swoboda inwencji, nie ograniczone żadnymi regułami bogactwo fantazji, łączenie form konwen-
cjonalnych i udziwnionych, iluzyjnych i imaginacyjnych. Terminem tym podkreślano ponadto brak cało-
ściowej, zwartej struktury kompozycyjnej dzieła1.

1 P. Ilie, Concepts of the Grotesque before Goya, [w:] Studies in Eighteenth Century Culture, wyd. R.C. Rosbottom,
Madison 1976, t. 5, s. 185-202; tenże, Capricho/Caprichoso: A Glossary of Eighteenth Century Usages, „Hispanic Review"
XLIV: 1976, s. 239-255; J. D owi in g, Capricho as Style in Life, Literaturę and Art from Zamora to Goya, „Eighteenth Century
Studies" X: 1977, s. 413-433; M. Huneycutt Askew, The „Caprichos" of Francisco Goya, praca doktorska, Stanford
University 1988 (mpis).

j