Rocznik Historii Sztuki, t. XIV
Ossolineum 1984
PL ISSN 0080-3472

JADWIGA KUCZYŃSKA

ŚREDNIOWIECZNE CHRZCIELNICE KAMIENNE W POLSCE i

WPROWADZENIE

1. Prototypem chrzcielnicy, naczynia wolno stojącego i przenośnego, była nieruchoma misa
chrzcielna baptysterium, która stopniowo od VI w. wychodziła z użycia. Przyczyną była zmiana
rytuału chrztu polegająca na wprowadzeniu chrztu dzieci2. Dowodem istnienia chrzcielnic już w VI w.
są zarządzenia synodu w Lerida z 524 r. zalecające, aby kościoły pełniące funkcję parafialnych
posiadały kamienne chrzcielnice, których nie należałoby wynosić poza obręb kościoła-\

Proces wprowadzania i kształtowania się chrzcielnicy na terenie Europy łacińskiej nie rysuje się
jasno; z okresu od VI do XI w. zachowało się bardzo mało zabytków. Te zaś, które znamy nie

1 Artykuł stanowi znacznie skróconą redakcję pracy doktorskiej pisanej pod kierunkiem prof. Piotra Skubiszewskiego na
ten sam temat. Zostały w nim zawarte najważniejsze wyniki badań. Ze względu na oszczędność miejsca pominięto zagadnienia
genezy ideowej i formalnej chrzcielnicy, średniowiecznych przepisów kościelnych dotyczących chrzcielnicy i liturgii chrztu
w Polsce średniowiecznej. Nie uwzględniono również stanu badań i katalogu. Ten ostatni ukaże się w oddzielnym wydaniu.
Wiele kwestii szczegółowych przedstawiono z konieczności w skróceniu.

Pragnę na tym miejscu złożyć serdeczne podziękowanie panu prof. Piotrowi Skubiszewskiemu, promotorowi mojej
pracy za wieloletnią opiekę naukową, za wszystkie rady i uwagi, zawsze życzliwą pomoc oraz za stałą zachętę do pracy.
Wyrazy wdzięczności kieruję również do recenzentów rozprawy: doc. dr. hab. Zygmunta Kruszelnickiego, prof. Adama
Miłobędzkiego i doc. dr hab. Teresy Mroczko, których uwagi krytyczne stanowiły dla mnie dużą pomoc przy opracowywaniu
obecnej redakcji pracy. Dziękuję także doc. dr. hab. Tadeuszowi Dobrzenieckiemu, doc. dr. hab. Barbarze Filarskiej.
ks. doc. dr. hab. Władysławowi Smoleniowi, ks. dr. Pawłowi Sczanieckiemu, ks. Wacławowi Schenkowi za cenne wskazówki
przy rozwijaniu poszczególnych zagadnień pracy.

Wyrażam podziękowanie instytucjom państwowym oraz kościelnym za udostępnienie mi zbiorów i materiałów badaw-
czych. Serdecznie dziękuję Instytutowi Sztuki PAN, Ośrodkowi Dokumentacji Zabytków i Pracowniom Konserwacji
Zabytków.

Wyrazy wdzięczności kieruję do Uniwersytetu w Leuven za umożliwienie mi studiów i kwerendy na terenie Europy
Zachodniej. Dziękuję tu przede wszystkim ks. prof. Józefowi M. De Smetowi.

Jestem głęboko wdzięczna wielu instytucjom zagranicznym i osobom, które ułatwiły mi uzyskanie trudno dostępnego
materiału fotograficznego. Dziękuję pracownikom CÉSCM w Poitiers, pani dr Jacqueline Lafontaine-Dosogne z Musées
Royaux d'Art et d'Histoire w Brukseli, pracownikom Slovensky'ego Ustav'u Pamiatkovej Starostlivosti a Ochrany Prirody
w Bratysławie oraz panu dr. lvi Kożanowi z Pragi.

- Na temat chrztu dzieci zob. przede wszystkim: Hipolit Rzymski, Tradycja Apostolska, przekład, komentarz
H. Paprocki, „Studia Theologica Varsaviensia". t. 14, 1976, nr 1, s. 159; Ireneusz. Contra Haereses II, XXII, [w:]
Patrologia graeca, t. 7, Parisiis 1857, szp. 784; Orygenes, Commentarium in epistolam B. Pauli ad Romanos V, tamże,
t. 14, Parisiis 1862, szp. 1043; Cyprian, List 64, 2, „Sprawa presbitera przedwcześnie przyjętego do wspólnoty kościelnej
oraz zagadnienie chrztu dzieci" — List z lat 251—253 (?), tłum. W. Szołdrski [w:] Pisma starochrześcijańskich pisarzy,
t. 1, Warszawa 1969, s. 215; Augustyn, Epislolarum Classis III [w:] Patrologia Iptina, t. 33, Parisiis 1861, szp. 730;
W. Schenk, Liturgia sakramentów Św., cz. I, Lublin 1962, s. 37; W. Schenk, Chrzest — liturgia, [w:] Encyklopedia
katolicka, t. 3, Lublin 1978, szp. 362-363.

3 J. S. Mansi i in., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, t. 7, Paris 1901, szp. 617.