Folia Historiae Artium, T. XIX (1983)
PL ISSN 0071-6723

JAN SAMEK

PROBLEMATYKA SIEDEMNASTOWIECZNEJ MONSTRANCJI Z KOŚCIOŁA DOMINIKANÓW

W LUBLINIE *

Wiek siedemnasty jest jednym z najciekaw-
szych okresów polskiego złotnictwa. Nowo po-
wstające kościoły i przebudowywane dawne świą-
tynie — co łączyło się z przyjęciem przez Pol-
skę uchwał soboru trydenckiego (1563) — wy-
magały odpowiedniego wyposażenia. Stąd też za-
potrzebowanie na wyroby złotnicze: kielichy,
monstrancje, puszki na komunikanty i inne na-
czynia. W świetle powyższego nie dziwi fakt, iż
w polskich świątyniach i klasztorach zachowało
się (sumarycznie rzecz biorąc, bo trudno tu o do-
kładne obliczenia) kilkanaście, a może nawet kil-
kadziesiąt tysięcy wyrobów złotniczych pocho-
dzących z w. XVII, szczególnie z pierwszej poł.
stulecia. Obiekty te w minimalnym stopniu po-
siadają monograficzne opracowania, nie zawsze w
odpowiedni sposób uwzględniane są też w Kata-
logu Zabytków Sztuki w Polsce. A jest to ma-
teriał niezmiernie interesujący, choćby ze wzglę-
du na to, że w polskim złotnictwie w. XVII wy-
stępują formy gotyckie, manierystyczne, a od lat
trzydziestych stulecia — barokowe. Najczęściej
kierunki te łączą się ze sobą — nierzadko wyro-
by o gotyckich schematach posiadają manierysty-
czną, a nawet barokową dekorację. Do tego ro-
dzaju dzieł należy nie opracowana dotąd z nauko-
wego punktu widzenia monstrancja w kościele
Dominikanów w Lublinie (ryc. 1) 1.

* OO. Dominikanom w Lublinie autor składa ser-
deczne podziękowanie za udostępnienie zabytku do ba-
dań. Dziękuję też p. Elżbiecie Sosze za przeprowadzenie
Wstępnej inwentaryzacji obiektu.

Praca niniejsza była referowana 15 stycznia 1981 na
Posiedzeniu Komisji Teorii i Historii Sztuki Krakowskie-
go Oddziału PAN oraz ,22 stycznia tegoż roku na zebra-
niu naukowym Oddziału Lubelskiego Stowarzyszenia His-
toryków Sztuki.

1 Ilustrowany przewodnik po Lublinie. Oprać. M. A.

I, Warszawa 1901, s. 94 (i fig. na tej stronie): „Tamże
znajduje się monstrancja prześlicznej roboty i olbrzy-

Wykonana ze srebra, w całości złocona, wy-
różnia się przede wszystkim rozmiarami, jest bo-
wiem wysoka na 122 cm, rozpiętość jej ramion
wynosi 48,5 cm, zaś rozmiary stopy 29,2 X 34
cm.

Podstawa monstrancji (ryc. 3) wykreślona zo-
stała na rzucie wydłużonego czworoliścia o ścię-
tych łukach (w zasadzie o formie tzw. oślego
grzbietu), w który to czworoliść wpisano kwa-
drat w ten sposób, iż między łukami powstały
symetryczne występy. Brzeg jest wysoki, profi-
lowany, dekorowany motywem liści. Całą podsta-
wę pokrywa gęsta dekoracja utworzona z moty-
wów taśmy przechodzącej w woluty i czterdzie-
stu różnego rodzaju, podłużnych lub okrągłych,
ażurowych rozet z zaznaczonymi chrząstkami.

W bardzo bogaty sposób potraktowano trzon
(ryc. 2), o trzech talerzykach (pierścieniach) i po-
lach wzbogaconych tym samym rodzajem rozetek,
jakie występują na stopie. Formę ośmioboku
utrzymano także w gruszkowym nodusie opię-
tym czterema hermami. I tu występuje motyw
rozet. Ponad nodusem trzon wzbogacają dalsze
dwa talerzyki, z których górny jest znacznie wię-
kszy i przechodzi w czworoliść.

W tym miejscu wyrastają na boki ramiona
utworzone ze skręcających się wici roślinnych
przechodzących w ornament chrząstkowo-małżo-

miej wielkości"; J. Wzorek, Oprawa relikwii Drze-
wa Krzyża Świętego u oo. dominikanów w Lublinie.
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu nauko-
wym Oddziału Lubelskiego Stowarzyszenia Historyków
Sztuki w dniu 24 IV 1969) (Biuletyn HS, XXXIII, 1971,
z. 4), s. 418—422, ,il. 6. Warto też dodać, że monstrancja
ta eksponowana była na jednej z wystaw starożytności,
o ozym świa'dc,zy zdjęcie przechowywane w archiwum
fotografiicznyim IHS UJ, na którym umieszczona została
pośród innych pamiątek opatrzonych numerami. Bliż-
szych danych co do tej wystawy nie udało się na razie
ustalić.

99