KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

WŁADYSŁAW WŁODARCZYK
KOŚCIÓŁ I KLASZTOR KARMELITÓW TRZEWICZKOWYCH
NA PIASKU W KRAKOWIE
(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym oddziału krakowskiego w dniu 8.YI.1955 r.)

Krakowski kościół karmelitów
trzewiczkowych na Piasku w Kra-
kowie nie posiada do tej pory mono-
graficznego opracowania. Nie speł-
nia wymogów monografii niniejszy
referat, jednakże bogactwo wiado-
mości, uzyskanych po przebadaniu
archiwum klasztornego upoważnia
do ich opublikowania nawet w tak
zwięzłej i skrótowej formie.
Okres gotycki. Kościół wraz
z klasztorem, pierwszy w Polsce te-
go zgromadzenia, jest fundacją Wła-
dysława Jagiełły i Jadwigi. Budowę
rozpoczęto w r. 1390, a w r. 1397
przybyli z Pragi czeskiej karmelici
objęli w posiadanie jeszcze nie ukoń-
czone klasztor i kościół. Gotowe były
prezbiterium i zakrystia, podczas
gdy nawy dokończono dopiero po
r. 1473. Kościół był dużą budowlą
orientowaną, halową, trójnawową,
z fasadą o trzech równej wysokości
oknach. Z świątyni tej dochowały
się do dziś: fundamenty na których
wznosi się dzisiejszy kościół, mury
korpusu do pewnej wysokości (w fa-
sadzie do ok. 10—12 m), węgary
dwóch okien w fasadzie (w frag-
mentach), dolne partie tęczy i prez-
biterium zamkniętego pięciu bokami
ośmiokąta (przypuszczalnie z węgara-
mi kilku okien). Przy korpusie od
strony pd. stanęła kaplica zbudo-
wana, jak się zdaje, około połowy
w. XVI. Tak kościół jak i klasztor
legły w gruzach w r. 1587.
Okres renesansu. W kilka
lat po tej katastrofie odbudowano
kościół w stylu Odrodzenia. Wiado-
mym jest, iż posiadał krótkie jedno-
przęsłowe prezbiterium, fasadę w
stylu północno-niemieckiego renesan-
su z trzema oknami w renesanso-
wych obramieniach oraz smukłą
wieżyczkę w narożniku od strony
pd. Kościół ten spalony został w
r. 1655, a w roku następnym zbu-
rzony przez wojsko szwedzkie.
Okres baroku. Kościół od-
budowano w obecnej postaci w la-
tach 1657—1679, na pierwotnych go-
tyckich fundamentach. Jego skrom-
na fasada w typie il Gesu wzorowa-
na jest na fasadzie krakowskiego
kościoła śś. Piotra i Pawła i ko-
ścioła św. Łazarza. Posiada podział
za pomocą pilastrów na trzy pola
w dolnym i jedno w górnym piętrze.
W polu środkowym dolnej kondyg-

nacji znajduje się portal z herbem
karmelitów, wyżej zaś płytka nisza
o rokokowej dekoracji z osiemnasto-
wiecznym posągiem Matki Boskiej
z Dzieciątkiem. Do boku pd. przy-
lega duża barokowa kaplica M. Bo-
skiej Piaskowej, nakryta w części
środkowej kopułą oraz tuż przy na-
rożniku fasady, barokowa Golgota
zbudowana na miejscu dawnej
dzwonnicy, umieszczona w głębokiej
niszy za kamieną balustradą, z fi-
gurami Chrystusa na krzyżu w oto-
czeniu dwóch łotrów. Duże rozmiary
niszy wskazują, iż była to modna
w w. XVIII Kalwaria i że figur było
więcej. Jej tło stanowi krajobraz
z murami Jerozolimy malowany w
r. 1937 wg szkicu J. Mehoffera.
Obramienie i arkadę zdobi stiukowa
rokokowa dekoracja z emblematami
Męki Pańskiej. Od wschodu dobudo-
wano do prezbiterium ok. r. 1760
dwie bliźniacze wieże nakryte pier-
wotnie ażurowymi baniastymi heł-
mami, tworzące wraz ze ścianą
szczytu drugą wschodnią fasadę.
W południowej zawieszony jest
dzwon „Eljasz“ odlany w r. 1671.
Na dachu prezbiterium barokowa
wieżyczka na sygnaturkę z r. 1740,
wykonana przez Jana Reindla i (?)
Balickiego.
Kościół należy do typu podłuż-
nych jednonawowych z kaplicami
bocznymi. Prezbiterium równa się
długości nawy. Jego ściany podzie-
lone są przy pomocy zdwojonych
pilastrów na cztery przęsła. Zdwo-
jone są także gurty sklepienne.
Ostatnie przęsło (nad ołtarzem) po-
siada stiukową dekorację o charak-
terze linearno-geometrycznym. W
ścianie pn. mieści się wczesnobaro-
kowy portal z ciemnego marmuru
przypominający portale w Kurzej
Stopie na Wawelu. Prowadzi on do
zakrystii. Po stronie południowej
podobny portal kamienny prowadzi
do kaplicy Brackiej. Na ścianach
zawieszone są barokowe obrazy: św.
Michał, Ofiara Izaaka przez Abra-
hama, Uczta Żydów przed wyjściem
z Egiptu, Ofiarowanie Jezusa w
świątyni. W ścianie północnej prez-
biterium znajduje się rokokowy de-
koracyjny balkonik o drewnianej ażu-
rowej balustradzie, którą w r. 1760
wykonali snycerz klasztorny Grze-
gorz Kaczyrek i stolarz Michał Misz-
kiewicz. W ścianie południowej znaj-

duje się identyczny balkonik wy-
rzeźbiony w r. 1929.
Nawa, podobnie jak prezbiterium,
jest czteroprzęsłowa, oddzielona od
bocznych naw-kaplic arkadami
wspartymi na filarach z pojedynczy-
mi pilastrami na wysokich postu-
mentach. Sklepienia i ściany kaplic
pokryte są malowidłami z w. XVIII
w rokokowych obramieniach, które
były odnawiane w latach 1929/30
przez J. Gąseckiego i obecnie przez
Z. Przebindowskiego. Ich treścią są
sceny z życia śś. Magdaleny, Eljasza
i Józefa. Nad drzwiami na krużga-
nek znajduje się scena rozdawania
jałmużny przez karmelitę O. Anioła.
Późnobarokowy chór muzyczny za-
stąpiono nowym w r. 1929.
Kościół posiada bogate urządzenie
wnętrza. W w. XVIII pracują tutaj
całe zespoły stolarzy, snycerzy, ma-
larzy i złotników. Ich dziełem są
ołtarze (częściowo usunięte w la-
tach 1889 i 1916), stalle i organy znaj-
dujące się do dnia dzisiejszego w
kościele. Ołtarz główny, należący do
największych w Krakowie, zbudował
w r. 1698/99 snycerz krakowski
Jerzy Hankis. Ołtarz jest w całości
złocony, trójkondygnacjowy. W polu
środkowym ołtarza mieści się w bo-
gatej ramie płaskorzeźba przedsta-
wiająca Nawiedzenie N.M.P., której
odpowiada w górnej kondygnacji
płaskorzeźba ze sceną przekazania
błg. Szymanowi Stockowi Szkaplerza
Świętego przez Matkę Boską. W
zwieńczeniu ołtarza znajdują się po-
sągi śś. Magdaleny i Eufrozyny.
Prócz płaskorzeźb, które Hankis wy-
konał według „kopersztychów“ w
zaginionym po r. 1939 mszale kar-
melitańskim, znajdują się w ołtarzu
obrazy tzw. zasuwane, mianowicie:
Nawiedzenie NMPanny, Obrona
Karmelu oraz Pan Jezus Ukrzyżo-
wany z czyśćcem. Ten ostatni ma-
lował w r. 1767 Kazimierz Mołodziń-
ski. Po obu stonach ołtarza stoją
stalle kapłańskie z dekoracją ma-
larską i snycerską. Dalszym ciągiem
zaś tego jednolitego stylowo urzą-
dzenia prezbiterium są stalle wiel-
kie. Zarówno styl całości tychże jak
i liczne motywy dekoracyjne przypo-
minają ołtarz główny i upoważniają
do przypuszczenia, iż pochodzą z
warsztatu Jerzego Hankisa. Zapiecki
stall podzielone są kolumnami na
pola, w których mieszczą się naprze-

113