Rocznik Historii Sztuki, t. XVI. 1986
PI ISSN 0080-3472

ANDRZEJ J. BARANOWSKI

TRADYCJA ŚREDNIOWIECZA W PÓŹNOBAROKOWEJ ARCHITEKTURZE SAKRALNEJ

KRAJÓW EUROPY ŚRODKOWEJ*

W centrum zabytkowego Wiednia, w pobliżu Grabenu i katedry Św. Stefana, wyróżnia się
zespół budowli krzyżackiego zakonu, mającego tam od XIV w. swoją filię. Między skrzydłami
barokowego klasztoru, korespondującego z zabudową pobliskich pałaców i kamienic, manifestuje
swą odmienność średniowieczny kościół, gruntownie przebudowany wraz z klasztorem na przeło-
mie XVII i XVIII w. Strzelista wieża kościoła i pięć gotyckich otworów okiennych w elewacji
dekorowanej stylizowaną wicią w duchu późnego średniowiecza powstało w okresie budowy kościoła
Karola Boromeusza Fischera von Erlach, wzbudzając od dawna zainteresowanie badaczy1. Od-
mienne potraktowanie architektury kościoła od zabudowań klasztornych przez architekta Carlo
CanevalFa w okresie rozkwitu baroku w Europie środkowej sprawia, że wiedeńska budowla należy
do nurtu „gotyku barokowego", powstałego w kręgu czeskich opactw przebudowywanych jedno-
cześnie przez Giovanniego Santiniego2.

Wiedeńskie kościoły: Franciszkanów, Jezuitów na Freyung z początku XVII w. oraz Augustianów
i Minorytów, przebudowane gruntownie \л latach osiemdziesiątych XVIII v\.. wyznaczają wraz
z kościołem krzyżackim trzy znamienne okresy nawrotu nowożytnej architektury sakralnej do
średniowiecza. Podobne analogie nie są trudne do wskazania i na innych obszarach europejskich,
łącznie z Półwyspem Iberyjskim, ale cykliczność oraz ortodoksyjne pojmowanie średniowiecza w okresie
rozkwitu baroku w architekturze sakralnej zasługują na bliższą uwagę.

W okresie Odrodzenia włoska architektura czerpała również z wielu korzeni swojej przeszłości.
Nawrót do antyku nie prowadził do naśladownictwa jednego modelu, tylko tych elementów, które
już wcześniej adaptował Kościół w okresie wczesnochrześcijańskim. Obok rozwiązań formalnych
ważną rolę odegrały także względy historyczne.

Fundacje Konstantyna Wielkiego z IV w. — jedna powstała w Betlejem, miejscu narodzin Chrystusa,
druga powstała w Rzymie, zwana Świątynią Pokoju (który się rozpoczął dla Kościoła chrześci-
jańskiego w Cesarstwie po edykcie mediolańskim) — jako świątynie o ogromnej doniosłości histo-
rycznej były przekazywane, utrwalane i przejęte przez twórców renesansowych wraz z tradycją
bizantyńską i średniowieczną z kręgu mniszych i żebraczych zakonów.

Przyjrzyjmy się bliżej niektórym aspektom tradycji włoskiej, mającej znaczny wpływ i na kraje
Europy środkowej. Lombardzkie kościoły cystersów z połowy XII w. w Chiaravalle Milanese
i Cerreto Lodignano powstały na planie łacińskiego krzyża, w którym do jego ramion otwierały
się po trzy kaplice z każdej ze stron kwadratowego prezbiterium. Na wielu obszarach euro-
pejskich podobny układ cysterski zmierzał do jego redukcji, np. w podkrakowskiej Mogile. Na-
tomiast we Włoszech pod wpływem tradycji wczesnochrześcijańskiej i bizantyńskiej nastąpiło znaczne

* Artykuł jest znacznie zmodyfikowaną wersją referatu, opartego na pracy wcześniej publikowanej, por. A. J. Bara-
nowski, Tradycja średniowiecza w późnoharokowej architekturze krajów Europy środkowej, [w:] Tradycja i innowacja,

Warszawa 1981. s. 81-100.

1 H. Tietze. Wiener Golik im XVIII Jahrhundert, Wien 1921.

2 Terminem tym posługiwał się V. Kotrba, Ćeska barokni gotika, Praha 1976.