JERZY KOWALCZYK

FASADA RATUSZA POZNAŃSKIEGO
RECEPCJA FORM Z TRAKTATU SERLIA I ANTYCZNY PROGRAM*

Narodzinom nowożytnej architektury w Polsce towarzyszyła już we wczesnej fazie recepcja form
klasycznych (świadcząca o znajomości teoretycznych traktatów, począwszy od Witruwiusza) oraz
przyswojenie tematów antycznych w programach dekoracyjnych. Ta świadoma postawa dotyczyła
oczywiście najwybitniejszych artystów i czołowych obiektów, tworzonych na zlecenie polskiego mece-
nasa-humanisty, przede wszystkim przez artystów włoskich.

Pierwszym, a zarazem najznakomitszym dziełem tego rodzaju jest kaplica Zygmuntowska, której
kształt architektoniczny, spełniający postulaty Albertiego1, wypełniły dekoracje o tematyce mitologicz-
nej, zaczerpnięte z sarkofagów rzymskich. Wszystko to zostało podporządkowane neoplatońskiej koncepcji
filozoficznej2.

Innym przykładem zastosowania włoskiej teorii architektury w połączeniu z programem antycz-
nym jest przebudowany w połowie XVI w. ratusz poznański. Został tu wykorzystany traktat Serlia jako
wzornik szeregu form architektonicznych, zwłaszcza w fasadzie. Ze względu na rodzaj i funkcję gmachu
specjalny też był program ikonograficzny.

1. WIADOMOŚCI HISTORYCZNE

Ratusz poznański od dawna jest wysoko oceniany w literaturze naukowej, a to z powodu okazałej
fasady oraz dekoracji sklepień wielkiej sieni. Badania kilku pokoleń historyków sztuki koncentrowały
się przede wszystkim na enigmatycznej dekoracji sklepień wielkiej sieni — salonu miasta. Ale i fasada
cieszyła się dużym zainteresowaniem; widziano w niej zgodnie dzieło italianizującego renesansu, znajdując
bliższe lub dalsze analogie3.

Szczególnie fascynującym problemem fasady jest renesansowa recepcja antyku w formie ■— za po-
średnictwem traktatu Serlia — oraz w programie ideowym tego dzieła. Dlatego też z bogatych dziejów

* Niniejszy artykuł został wygłoszony w formie referatu na posiedzeniu naukowym Oddziału Warszawskiego Sto-
warzyszenia Historyków Sztuki w dniu 9 XI 1966 oraz na konferencji naukowej „Sztuka renesansowa Wielkopolski", zorga-
nizowanej przez Oddział Poznański Stowarzyszenia Historyków Sztuki w dniu 10 III 1967 r. Sprawozdanie z referatu na kon-
ferencji w Poznaniu, zob. „Biuletyn Historii Sztuki", R. 30, 1968, nr 1, s. 127—128; wypowiedzi polemiczne dr A. Rogalanki
i dr J. Kębłowskiego, tamże, s. 128, 131; nadto zob. J. Kowalczyk, Inspiracje Seria i watki antyczne w fasadzie poznańskiego
ratusza (streszczenie referatu), „Biuletyn Historii Sztuki", R. 30, 1968 nr 3, s. 401—404. Pragnę zaznaczyć, że przy opracowy-
waniu tematu spotkałem się z życzliwym zrozumieniem i koleżeńską pomocą historyków sztuki środowiska poznańskiego,
a zwłaszcza dr Anny Rogalanki, mgr Teresy Jakimowicz oraz mgr. Henryka Kondzieli.

1 Z. Dmochowski, Dzieła architektury w Polsce, Londyn 1956, s. 183.

2 L. Kalinowski, Treści artystyczne i ideowe kaplicy Zygmuntówskiej, [w:] Studia do dziejów Wawelu, t. 2, Kraków
1961, s. 57 inn.; J. Białostocki, Nereidy w Kaplicy Zygmuntów skiej, [w:] Treści dzieła sztuki, Warszawa 1969, s. 87 i nn.

3 Pełną literaturę przedmiotu zestawiają A.Wojtkowski, Bibliografia historii miasta Poznania, Poznań 1938, s. 104—107
oraz M. Szymańska, Bibliografia historii Poznania, Poznań 1960, s. 214—216. Publikacje z ostatnich lat i opracowania pozosta-
jące w maszynopisach podają: I. Jasiecka i H. Kondziela, Przegląd zabytków miasta Poznania, Poznań 1965, s. 89—92.
Praca magisterska S. Janasiaka, Fasada ratusza poznańskiego, złożona w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu Poznańskiego
w 1951 г., pozostała do dziś w maszynopisie, nie mogła więc być uwzględniona w niniejszych rozważaniach.