Folia Historiae Artium, T. XXVI (1990)
PL ISSN 0071-6723

HELENA MAŁKIEWICZOWNA

O PÓŹNOŚREDNIOWIECZNEJ IKONOGRAFII I KULCIE SW. ZOFII Z TRZEMA CÓRKAMI

W MAŁOPOLSCE

„In sex tribulationibus liberabit te et in septima non
tanget te malum”, Liber Job 5, 19*

Stosunkowo częste występowanie św. Zofii z
trzema córkami w późnogotyckiej sztuce małopol-
skiej wydawać się może rzeczą naturalną, tak jak
naturalne są coroczne, kalendarzowe powroty
„zimnej Zośki” w dniu 15 maja, czy popularność
jej imienia, które przeniknęło zarówno do pol-
skich przysłów ludowych, jak i literatury pięk-
nej i.

Kiedy, jak i dlaczego ukształtowała się w Ma-
łopolsce pobożność i kult liturgiczny, których wy-
razem stały się — i to takie, a nie inne — wize-
runki św. Zofii z trzema córkami? Pytania tego
dotychczas nie stawiano, bądź traktowano je jako

*Początek De Sancta Sophia Legenda Klemensa z
Radymna, ok. poł. w. XVI, Bibl. Jagiellońska, rkps 4916,
k. 100. O Klemensie Ramułcie z Radymna, zakonniku
bernardyńskim i jednym z najwybitniejszych kaznodzie-
jów polskich w w. XVI zob. Słownik polskich pisarzy
franciszkańskich (bernardyni i franciszkanie śląscy, fran-
ciszkanie konwentualni, klaryski oraz zgromadzenia III
reguły), pod red. h. E. Wyczawskiego, Warszawa
1981, s. 407.

1 J. S. B y s t r o ń, Księga imion w Polsce używa-
nych, Warszawa 1938, s. 77, 361—‘362; Nowa księga

Przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, w opar-
ciu o dzieło Samuela Adalberga oprać. Zespół Redakcyj-
ny pod kierunkiem J. Krzyżanowskiego, t. III,
Warszawa 1972, s. 917—918; H. Fros i F. Sowa, Twoje
imię. Przewodnik onomastyczno-hagiograficzny, wyd. I
Kraków [1975], s. 468, wyd. II poszerzone Kraków [1982],
s. 542, przedruk wyd. II Kraków (.1988], s. 542 (w na-
stępnych przypisach powoływane wyd. II); W. Zale-
ski, Święci na każdy dzień, [Łódź 1984], S. 254.

2 B. Kumor, Powstanie i rozwój sieci parafialnej
w Małopolsce południowej do końca XVI w. (Prawo Ka-
noniczne, t. VI, z. 1—4, 1963), s. 440—454, omawiając
patrocinia kościołów małopolskich -nie wspomina, poza

postulat badawczy2. Niniejszy artykuł dotyka
tylko tego problemu i ze względów oczywistych
nie może zawierać pełnej odpowiedzi, której u-
dzielić mogą badacze liturgii czy hagiografii; mo-
że wręcz tylko mnoży pytania?

Powodem i punktem wyjścia mego zaintere-
sowania ikonografią św. Zofii stało się malowidło
ścienne, dokładniej; cień śladu, względnie ślad
cienia pierwotnej kompozycji malarskiej, maja-
czącej na jednej ze ścian krużganków klasztoru
oo. Augustianów eremitów przy kościele p.w. ŚŚ.
Katarzyny i Małgorzaty na Kazimierzu przy
Krakowie3. W r. 1905, w ramach szeroko zakro-

kościołem w Czudeu, o istnieniu wezwań św. Zofii i jej
kulcie. Podobnie pomija ją W. S c h e n k, Kult świę-
tych w Polsce. Zarys historyczny (Roczniki Teologiczno-
-Kanoniczne, t. XIII, z. 4, 1966), s. 77—102; Fros i
Sowa, o. c., s. 540 oraz H. Fros, Wprowadzenie do
mszy o świętych, cz. III, Warszawa 1982, s. 393, postu-
lują konieczność prześledzenia obecności św. Zofii w ka-
lendarzach polskich. Szereg przedstawień św. Zofii z w.
XV—XVIII, w związku z występującym na nich „pła-
szczem opiekuńczym”, omawia M. Gębarowacz, Ma-
ter Misericordiae — Pokrow — Pokrowa w sztuce i le-
gendzie środkowo-wschodniej Europy (Studia z Historii
Sztuki, t. XXXVIII, Wrocław 1986), s. 53—56, ryc. 43—
—49.

* Malowidło wzmiankują: S. T[omkowicz], Opie-
ka nad zabytkami [w:] Józefa Czecha Kalendarz Kra-
kowski na rok Pański 1906, s. 70; Tenże, Neuentdect-
te mittelalterliche Wandmalereien in Krakau (Kunst-
geschichtliches Jahrbuch der K.K. Zenitral-Kommission
fur Erforschung und Erhaltung der Kunst- und histo-
rischen Denkmale, Bd. II, Beiblatt fur Denkmalpflege,
1908), szp. 18—19; Z. Ameisenówna, Średniowiecz-
ne malarstwo ścienne w Krakowie (Rocznik Krakowski,
t. XIX, 1923), s. 70, 73; F. Kopera, Dzieje malarstwa

27